⇒ प्रा. डा. सुरेन्द्र लाभ
नेपालको अर्थतन्त्र लामो समयदेखि चुनौतीपूर्ण अवस्थामा छ। कृषिमा आधारित रेमिट्यान्स(निर्भर अर्थतन्त्रले दिगो विकासका दृष्टिले धेरै अवसर र चुनौतीहरु दुवै सामना गर्दै आएको छ। आर्थिक सुधारका प्रयासहरू गरिए पनि विभिन्न भूराजनीतिक, सामाजिक, र आन्तरिक समस्याले नेपाली अर्थतन्त्रलाई उकालो लाग्न बाधा पुर्याइरहेको छ। यो लेखमा, हामीले अर्थतन्त्र उकालो लाग्न सक्ने सम्भावनाहरु, चुनौतीहरू, र यसको सुधारका लागि के गर्न सकिन्छ भन्ने विषयमा छलफल गर्नेछौं।
नेपालको अर्थतन्त्र मुख्यतस् कृषि, पर्यटन, र रेमिट्यान्समा निर्भर छ। कृषिमा संलग्न जनसंख्या ठूलो भए पनि उत्पादनशक्ति न्यून छ। आधुनिक कृषि प्रविधिको अभाव, सीमित बजार पहुँच, र पर्याप्त पूँजी नहुनुजस्ता कारणले कृषिमा आधारित नेपाली जनसंख्याले उच्च उत्पादन दिन सकेको छैन। साथै, जलवायु परिवर्तन र अनिश्चित मौसमका कारण उत्पादनमा अस्थिरता छ, जसले कृषिलाई कमजोर बनाएको छ।
पर्यटन पनि नेपालको आर्थिक खम्बामध्ये एक हो। तर, महामारीपछिको अवस्था, कमजोर पूर्वाधार, र राजनीतिक अस्थिरताले पर्यटनको विकासलाई प्रभावित पारेको छ। रेमिट्यान्सको हिस्सा भने उच्च रहेको छ। वैदेशिक रोजगारीबाट आउने रेमिट्यान्सले नेपाली अर्थतन्त्रलाई केही हदसम्म सघाएको छ, तर यसले दिगो अर्थतन्त्र निर्माण गर्न भने असमर्थता देखाएको छ।
नेपाली अर्थतन्त्रका अनेक चुनौतिहरु छन् ।पहिलो चुनौती कृषिमा आधुनिकीकरणको कमी नै हो्र कृषिमा आधुनिकीकरण नगरेसम्म उत्पादन क्षमता र उत्पादकत्व वृद्धि सम्भव छैन। कृषि क्षेत्रमा आधुनिक प्रविधिको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।
दोस्रो चुनौती राजनीतिक अस्थिरता हो । नेपालमा लामो समयदेखि राजनीतिक अस्थिरता छ। सरकारका निरन्तर परिवर्तन र नीति नबन्नाले दीर्घकालीन आर्थिक योजना कार्यान्वयन हुन सकेको छैन। दिगो नीति निर्माण र त्यसको कार्यान्वयन अत्यावश्यक छ।
तेस्रो चुनौतीको रुपमा पूर्वाधारको कमजोरीलाई लिन सकिन्छ ।यातायात, ऊर्जा, र सञ्चारजस्ता क्षेत्रहरूमा भएका पूर्वाधारहरू कमजोर छन्। उद्योग र पर्यटनजस्ता क्षेत्रमा पर्याप्त लगानी अभावका कारण पूर्वाधारहरू सुधार हुन सकेका छैनन्।
चौथो मुख्य चुनौती रोजगारको अवसर र औद्योगिकीकरण हो ।नेपालमा रोजगारीको ठूलो हिस्सा कृषिमा सीमित छ। उत्पादनमूलक क्षेत्र र औद्योगिकीकरणको विकास नगरेसम्म रोजगारी सिर्जना र आर्थिक उन्नति दुवै सम्भव छैन।
यति चुनौतिहरुको चर्चा गरी रहँदाको यो अर्थ कदापि होइन कि यहाँ उकालोको यात्रा संभव छैन । केही यस्ता गोरेटाहरु छन् ,जसलाई पछ्याउँदै यो यात्रामा अगाडी बढ्न सकिन्छ । यथा स( नवीकरणीय ऊर्जा र जलविद्युत्स् नेपालमा जलस्रोतको प्रचुर सम्भावना छ। जलविद्युत्मा लगानी बढाएर आत्मनिर्भर ऊर्जा उत्पादन गर्न सकिन्छ, जसले निर्यातको सम्भावना पनि बढाउँछ। ऊर्जा क्षेत्रमा लगानी बढाउन सके नेपाल क्षेत्रीय ऊर्जाको हब बन्न सक्छ।त्यस्तै पर्यटन पुनरुत्थानस् नेपालमा धार्मिक, साहसिक, र सांस्कृतिक पर्यटनको विशाल सम्भावना छ। कोभिड(१९ महामारीपछि पर्यटन क्षेत्रमा लगानी र पूर्वाधारमा सुधार गर्न सके, यो नेपाली अर्थतन्त्रको महत्वपूर्ण स्रोत बन्न सक्छ। पर्यटनले रोजगारी सिर्जना र वैदेशिक मुद्रा आम्दानी गर्न ठुलो योगदान दिन सक्छ। वाणिज्यिक कृषि र खाद्य प्रसंस्करण क्षेत्र पनि महत्वपूर्ण हो्र कृषिलाई व्यावसायिक बनाउन र आधुनिक कृषि प्रविधि भित्र्याउनसके, कृषि उत्पादन र उत्पादकत्वमा वृद्धि हुनेछ। कृषि उत्पादनमा आधारित उद्योगहरू स्थापना गरेर खाद्य प्रसंस्करणमा लगानी गर्न सकिन्छ।अर्को विदेशी लगानीको प्रवर्द्धनस् विदेशी लगानी नेपालमा न्यून छ। लगानीमैत्री नीतिहरू निर्माण गर्न सकेर विदेशी लगानीलाई प्रोत्साहन गर्न सकिन्छ। खासगरी पूर्वाधार र उद्योग क्षेत्रमा विदेशी लगानी भित्र्याउन सकिने सम्भावना छ।
नेपाली अर्थतन्त्रको उकालो यात्राका लागि तत्काल केही उपाय अपनाउनु आवश्यक देखिन्छ ।जस्तैस कृषि सुधारस् सरकारले कृषिलाई आधुनिकीकरण गर्न सब्सिडी, तालिम, र प्रविधि हस्तान्तरणमा जोड दिनुपर्छ। कृषिलाई व्यावसायिक बनाउँदै उत्पादन र निर्यात बढाउनका लागि उन्नत बीउ, मल, र सिंचाइ सुविधा प्रदान गर्नुपर्नेछ।त्यस्तै संस्थागत सुधार र स्थिरतास् राजनीतिक स्थिरता, संस्थागत सुधार, र दीर्घकालीन आर्थिक नीति निर्माण गर्न सरकारले प्राथमिकता दिनुपर्छ। लगानीमैत्री वातावरण सिर्जना गर्न, विदेशी लगानीकर्ता र उद्यमीहरूलाई उत्साहित गर्न, कानूनी र प्रशासनिक सुधारहरू गर्नुपर्नेछ।अनि श्रमशक्ति उपयोग र सीप विकासस् युवा जनशक्ति विदेशमा जाने क्रम घटाएर स्वदेशमै रोजगारी सिर्जना गर्न रोजगारमैत्री कार्यक्रम र सीप विकास तालिम दिनुपर्छ। उद्यमशीलता विकास गरेर आत्मनिर्भर युवाहरू तयार गर्नुपर्नेछ। र, दिगो विकास र हरित अर्थतन्त्रस् जलवायु परिवर्तन र पर्यावरणीय प्रभावलाई ध्यानमा राखेर दिगो विकासको अवधारणा लागू गर्नुपर्छ। हरित अर्थतन्त्रको अवधारणा अपनाएर दिगो कृषिमा लगानी गर्नुपर्छ।
नेपाली अर्थतन्त्र उकालो लाग्न भनेको दीर्घकालीन योजना, राजनीतिक स्थिरता, र संस्थागत सुधारमा निर्भर रहन्छ। कृषिमा सुधार, पूर्वाधार निर्माण, र रोजगारी सिर्जनामा ध्यान दिएर नेपालको अर्थतन्त्रलाई नयाँ उचाइमा पुर्याउन सकिन्छ। साथै, नवप्रवर्तनशील नीति र विश्वव्यापी प्रतिस्पर्धामा नेपाललाई स्थान दिलाउन हरित ऊर्जा, पर्यटन, र विदेशी लगानीमा केन्द्रित प्रयास आवश्यक छ ।
